CẮT MỘT TẦNG LÀ THAY MỘT KIẾN TRÚC

Theo Kế hoạch thực hiện sắp xếp đơn vị hành chính và xây dựng mô hình tổ chức chính quyền địa phương, Việt Nam đang đứng trước một cuộc cải cách thể chế lớn chưa từng có: Bộ máy chính quyền địa phương sẽ chỉ còn hai tầng – cấp tỉnh và cấp xã.

Đề án dự kiến sẽ được Quốc hội xem xét, thông qua trước ngày 20/6/2025. Nếu được chấp thuận, đây sẽ là mô hình chính quyền địa phương mới lần đầu tiên xuất hiện trong lịch sử Việt Nam – một bước ngoặt thể chế, một cú cắt mang tính lịch sử.

TẠI SAO CẦN CẮT BỎ CẤP HUYỆN?

Việc cắt bỏ cấp huyện không đơn thuần chỉ là cắt giảm biên chế hay tiết kiệm ngân sách. Bản chất của vấn đề nằm ở chỗ cấp huyện đang trở thành một tầng trung gian không còn phù hợp với cơ chế điều hành hiện đại.

Trong cơ cấu ba tầng hiện tại:

– Trung ương đảm nhận vai trò hoạch định chính sách

– Cấp tỉnh điều phối ngân sách và nguồn lực

– Cấp xã/phường trực tiếp tiếp xúc với đời sống dân sinh

Nằm giữa cấp tỉnh và cấp xã, cấp huyện không đủ quyền để quyết định, không đủ gần gũi để nắm bắt tình hình thực tế, và không đủ nguồn lực để tự vận hành một cách hiệu quả.

Trong nhiều tình huống, huyện chỉ đóng vai trò “người chuyển tiếp” thay vì “người quyết định”. Họ nhận chỉ đạo từ tỉnh, truyền đạt xuống xã, rồi tổng hợp báo cáo gửi ngược lại – một vai trò tốn kém nhưng hiệu quả mờ nhạt. Quan trọng hơn, mô hình này làm chia cắt chuỗi ra quyết định hành chính: từ ý tưởng đến triển khai cần phải qua 5-6 con dấu, mỗi con dấu là một khâu chờ đợi, một rủi ro bị trì hoãn. Kết quả là dự án bị treo, ngân sách bị chậm, đầu tư bị nản – không phải vì thiếu người làm, mà vì quá nhiều người không thể tự quyết.

THẾ GIỚI ĐANG TIN VÀO HAI TẦNG

Nhìn ra thế giới, hầu hết các quốc gia có nền hành chính tinh gọn và hiệu quả đều tổ chức chính quyền địa phương theo mô hình hai cấp:

– Nhật Bản: tổ chức giữa cấp tỉnh (Prefecture) và cấp đô thị (City/Town), nơi mọi dịch vụ công đều được giao về tận địa phương.

– Đức: phân chia thành bang (Länder) và cộng đồng tự quản (Gemeinde), trong đó cấp dưới có quyền lập ngân sách, điều hành trường học và y tế địa phương.

– Các quốc gia phát triển khác như Úc, Canada, Thụy Điển cũng vận hành theo mô hình trung ương – địa phương, với cơ chế phân quyền rõ rệt và tối thiểu hóa các khâu trung gian.

Điểm chung ở những nước này là chính quyền được đặt gần dân, và quyền quyết định được giao cho nơi tiếp xúc trực tiếp với người dân. Trong mô hình đó, cấp xã/phường có thể chủ động xây dựng đường sá, cải tạo trường học, giải quyết hồ sơ hành chính mà không cần phải gửi văn bản “xin phép” lên cấp huyện rồi chờ đợi phê duyệt từng chi tiết nhỏ.

TỪ CẮT GIẢM TỚI CẤU TRÚC LẠI: MỘT CUỘC ĐẠI CẢI TỔ

Xóa bỏ cấp huyện không đơn giản chỉ là xóa một dấu mộc. Đây thực sự là bài toán tái cấu trúc toàn bộ cơ chế vận hành chính quyền địa phương. Để mô hình hai tầng này thực sự phát huy hiệu quả, ba yếu tố then chốt phải cùng lúc vận hành một cách đồng bộ:

1. Phân quyền thực chất cho cấp xã

Xã/phường không chỉ “thi hành” mà cần có quyền quyết định và chịu trách nhiệm đối với các dịch vụ công thiết yếu.

2. Cấp tỉnh phải “buông việc nhỏ để làm việc lớn”

Tỉnh không thể vừa hoạch định chiến lược phát triển vừa xử lý giấy tờ đất đai cho từng hộ dân. Vai trò của tỉnh cần chuyển sang điều phối, giám sát và đầu tư quy mô vùng.

3. Thiết kế lại vai trò trung gian theo hướng kỹ trị

Nếu cần duy trì “trung tâm liên xã” hay “cụm hành chính vùng”, thì đó phải là các đơn vị kỹ thuật – không phải là một cấp chính quyền lấp vào chỗ trống.

Nếu ba trụ cột này không đồng thời vững chắc, cuộc cải cách có nguy cơ lơ lửng: xã sẽ quá tải mà không đủ quyền hạn, tỉnh sẽ phân tán nguồn lực mà thiếu kiểm soát, và người dân vẫn phải đi qua nhiều cửa để tìm một kết quả đơn giản.

Trong một hệ thống mà quyền lực bị phân mảnh qua nhiều tầng, rủi ro lớn nhất là không ai chịu trách nhiệm cuối cùng. Cắt một tầng trung gian chính là để xác lập lại nguyên tắc quản trị cốt lõi: Ai có quyền, người đó phải chịu trách nhiệm.

Và nếu Việt Nam thực hiện thành công cải cách này – chúng ta không chỉ bỏ một cấp chính quyền, mà đang thêm một nấc tiến hóa quan trọng cho bộ máy hành chính hiện đại – gọi đúng tên là một cuộc cách mạng hành chính.

Thu An