Thiếu cát, chậm tiến độ, cát tặc và câu chuyện nhà thầu “đếm cua trong lỗ”

Việc các nhà thầu xây dựng khi nhận dự án, công trình hay thậm chí các chủ đầu tư khi lựa chọn nhà thầu thường chỉ quan tâm đến giá thầu, năng lực của doanh nghiệp mà không tính đến các yếu tố khách quan. Dẫn đến khi tiến hành thực hiện dự án thì nảy sinh nhiều vấn đề, từ đó không những làm chậm tiến độ dự án mà còn nảy sinh nhiều bất cập trong xã hội. Hiện tại ở Việt Nam đang có một trào lưu như vậy, thường được gọi là trào lưu “đếm cua trong lỗ”.

Cao tốc Bắc – Nam qua Quảng Ngãi cần cả triệu mét khối cát, bài toán thiếu cát vẫn chưa có lời giải vì các mỏ cát chưa đưa vào khai thác.

Vòng xoáy của cát

Trong suốt nhiều tháng qua, việc thi công gói thầu xây lắp số 3 của tuyến Vành đai 3 thông qua khu vực Thành phố Thủ Đức đã phải đối mặt với những trở ngại do nguồn cát san lấp bị hạn chế. Dù gói thầu này chủ yếu là xây dựng các cầu cạn, nhưng lại bao gồm nhiều công việc phụ như gia cố nền đất và làm đường song hành… Sự khan hiếm về nguồn cung vật liệu đã khiến cho nhà thầu không thể tiến hành thi công đồng loạt dù việc dọn dẹp mặt đường và đào bới nền đất cũ đã hoàn tất, để chuẩn bị triển khai đắp nền mới theo tiêu chuẩn.

Ông Phạm Đăng Huyên, người đảm nhận công việc kỹ thuật cho phần cầu của liên danh nhà thầu, đã chia sẻ rằng năm nay, nhu cầu sử dụng cát đắp trong gói thầu xây lắp số 3 ước tính lên đến hơn 200.000 m3, với khoảng 25.000 m3 dự kiến chỉ trong tháng 4. Tuy nhiên, việc cung cấp cát đang gặp khó khăn vì nhiều mỏ ở các tỉnh phía Nam đều đóng cửa hoặc ưu tiên cung cấp cho các dự án địa phương và tuyến cao tốc Bắc – Nam. Trong khi đó, một số mỏ khác có trữ lượng ít hoặc đã hết hạn và đang chờ các thủ tục tái cấp phép. Việc mua cát ngoài thị trường cũng khó khăn vì yêu cầu rõ nguồn gốc và hóa đơn.

Gói thầu số 3 này có chiều dài khoảng 3 km, trị giá hơn 2.000 tỷ đồng, là một trong 10 gói thầu chính của dự án Vành đai 3 qua TPHCM. Thời hạn thực hiện dự án là đến tháng 10/2026, trong đó phần chính của con đường Vành đai cần phải hoàn thành vào quý 4/2025. Tuy nhiên, kế hoạch này có thể bị ảnh hưởng bởi tình trạng khan hiếm về nguồn cung cát đắp.

Công trường thi công Vành đai 3, đoạn qua TP Thủ Đức, đầu tháng 4/2024.

Ở phía Tây Bắc thành phố, gói thầu số 8 của Vành đai 3 đi qua huyện Hóc Môn cũng đang gặp vấn đề lớn vì thiếu hụt cát. Ông Hoàng Phúc Thịnh, người đứng đầu đội thi công thuộc Tập đoàn Cienco4, cho biết gói thầu này cần khoảng 1,7 triệu m3 cát đắp nền, nhưng từ khi bắt đầu triển khai vào tháng 8 năm trước đến nay, chỉ có hơn 3.000 m3 cát được cung cấp. Tình trạng thiếu hụt cát làm cho việc thi công trở nên khó khăn, đặc biệt là trong bối cảnh cần tập trung vào xử lý nền đất trong năm nay.

Tương tự, ở nhiều đoạn công trường khác của Vành đai 3, việc thiếu hụt cát cũng khiến cho tiến độ thi công bị trì hoãn. Một số nhà thầu cho biết đã tiến hành liên lạc với các mỏ cát ở nhiều tỉnh, nhưng chỉ nhận được sự từ chối vì họ ưu tiên các dự án trong địa phương và chưa có kế hoạch cung cấp ra ngoài tỉnh. Mặt khác, việc mua cát ngoài thị trường cũng gặp khó khăn do giá cả cao, khiến cho nhà thầu phải gánh chịu lỗ lực.

Dự án Vành đai 3, khởi công vào giữa năm 2023, đi qua Thành phố Hồ Chí Minh, Bình Dương, Đồng Nai và Long An, là một dự án đầu tư giai đoạn một với tổng chiều dài hơn 76 km, với kinh phí gần 75.400 tỷ đồng. Phần đi qua Thành phố Hồ Chí Minh có chiều dài lớn nhất, với hơn 47 km. Theo thông tin từ UBND Thành phố, nhu cầu sử dụng cát đắp cho toàn bộ tuyến đường này được ước tính khoảng 9,3 triệu m3. Trong năm 2024, dự án sẽ cần hơn 6 triệu m3, trong đó có khoảng 4,7 triệu m3 cho đoạn đi qua Thành phố. Tình trạng khan hiếm cát đắp hiện đang là một vấn đề lớn trong việc thực hiện dự án này.

Các số liệu từ Bộ Giao thông Vận tải cũng chỉ ra rằng sau hơn nửa năm triển khai, lượng cát được nhà thầu sử dụng cho công trình Vành đai 3 mới đạt khoảng 0,4 triệu m3 trong tổng số 9,3 triệu m3 cần thiết, không đáp ứng được yêu cầu tiến độ thi công. Hiện chỉ có Sở Tài nguyên và Môi trường Tiền Giang đã đồng ý tham mưu chính quyền tỉnh hỗ trợ 6,3 triệu m3 cho dự án, tuy nhiên vẫn chưa xác định được các nguồn cung cấp cụ thể. Phần còn lại của nhu cầu đang chưa có nguồn cung xác định.

Phương tiện mang số hiệu HP 4786 bị lực lượng chức năng bắt giữ khi đang bơm hút trái phép khoáng sản từ biển.

Theo như thông tin có được, hiện nay sản lượng cát cung cấp trên thị trường đến từ hai nguồn là các mỏ khai thác cát có giấy phép và nguồn mua ngoài thị trường không rõ nguồn gốc.

Trong khi nguồn cung từ các mỏ hiện nay đang thiếu hụt do hạn mức khai thác có giới hạn thì nguồn cung trên thị trường phần lớn đến từ nguồn khai thác trái phép.

Thiếu tướng Nguyễn Văn Thành, Phó Cục trưởng Cục Cảnh sát điều tra tội phạm về tham nhũng, kinh tế, buôn lậu, đã chia sẻ rằng trong thời gian gần đây, Cục Cảnh sát điều tra tội phạm về tham nhũng, kinh tế, buôn lậu đã tiến hành khởi tố một số vụ án lớn liên quan đến việc khai thác khoáng sản. Trong số đó, có một vụ án liên quan đến Công ty Trung Hậu 68 tiến hành khai thác trái phép ở An Giang, đã khởi tố 19 bị can trong vụ án này.

Trong quá trình điều tra vụ án, Cơ quan Công an đã làm rõ hành vi khai thác cát trái phép của Công ty Trung Hậu, lợi dụng việc cấp phép khai thác trái quy định để khai thác vượt quy định 3,2 triệu m3 và không sử dụng vào các công trình theo giấy phép cấp mà tiêu thụ ra thị trường. Điều này đã dẫn đến việc thu lợi bất chính lên đến 253 tỷ đồng.

Đặc biệt, trong vụ án này, đã có sự tiếp tay của các cán bộ Nhà nước, có sự dung túng, bảo kê. đã tiến hành xử lý các cá nhân lên đến cấp Chủ tịch UBND tỉnh và Giám đốc Sở. Ông cũng cho biết rằng sau khi xử lý các vụ án lớn, tình hình khai thác cát trái phép với quy mô lớn đã giảm, và hiện chỉ còn lại những vụ việc quy mô nhỏ lẻ, chộp giật.

Trung tướng Trần Minh Lệ, Cục trưởng Cục Cảnh sát phòng chống tội phạm về môi trường, cũng nhấn mạnh rằng trong thời gian gần đây, tình trạng kinh doanh và khai thác cát trái phép vẫn diễn ra phức tạp ở nhiều địa phương như Cao Bằng, Hà Nội, Hà Giang, Bắc Giang, Hưng Yên, Thái Bình, An Giang, Tiền Giang… Các đối tượng lợi dụng tình hình khan hiếm và thiếu hụt nguồn cung cấp vật liệu trong các công trình xây dựng trọng điểm để tiến hành khai thác trái phép khoáng sản.

Từ đó cho thấy, việc thiếu hụt nguồn cung cát cho các dự án trong bối cảnh Chính phủ và các địa phương đẩy mạnh các dự án đầu tư công về hạ tầng để thúc đẩy kinh tế trở thành một vòng xoáy. Khi càng nhiều dự án được triển khai thì nguồn cát khai thác hợp pháp càng khan hiếm, gây chậm tiến độ cho các nhà thầu xây dựng, từ đó lại thúc đẩy tình trạng khai thác cát trái phép trở nên manh động hơn.

Đây không chỉ là bài toán thách thức các cơ quan chức năng mà còn là trách nhiệm của các doanh nghiệp, nhà thầu đối với các dự án được giao. Việc đảm bảo nguồn cung nguyên vật liệu xây dựng cần phải được đặt ưu tiên trong việc triển khai các dự án thầu, không thể sử dụng lý do “khan hiếm nguồn cung” để làm lý do gây chậm trễ tiến độ. Bên cạnh đó, các chủ đầu tư dự án cần đặt yếu tố năng lực cung cấp nguyên vật liệu làm trọng điểm trong quá trình đấu thầu, chọn nhà thầu.

Nỗ lực của các cơ quan Nhà nước

Trong buổi làm việc với Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà vào đầu tháng 4, TPHCM đã đề xuất điều chuyển và chia sẻ một phần nguồn cung cát từ các mỏ đang khai thác ở một số tỉnh miền Tây để đáp ứng nhu cầu vật liệu cho dự án Vành đai 3. Việc chia sẻ này sẽ tập trung vào các dự án có tiến độ ưu tiên, cung cấp vật liệu theo nhu cầu cụ thể của từng giai đoạn. Điều này sẽ giúp cho việc triển khai các công trình một cách đồng bộ theo từng giai đoạn. Đồng thời, TPHCM cũng đề xuất rút ngắn thủ tục và cấp phép lại cho một số mỏ khai thác để sớm có nguồn cung cấp vật liệu cho các dự án.

Để giải quyết khó khăn cho các công trình, Phó Thủ tướng đã giao cho các bộ ngành và địa phương liên quan rà soát khả năng cung ứng cát theo tiến độ của các dự án cao tốc Bắc – Nam, Vành đai 3 theo từng tháng, từng quý. Điều này giúp các tổ chức có thể tính toán và tăng công suất khai thác các mỏ, hoặc mở rộng hơn để đáp ứng nhu cầu về vật liệu xây dựng cho các dự án.

Trong cùng buổi làm việc, lãnh đạo Chính phủ đã yêu cầu thành lập một tổ công tác liên ngành để vận dụng cơ chế gia hạn, cấp lại và tăng công suất khai thác các mỏ để phục vụ dự án Vành đai 3 theo quy định của Quốc hội. Các bộ ngành cũng được yêu cầu công bố kết quả thí điểm sử dụng cát biển làm vật liệu san lấp, hướng dẫn thủ tục cấp phép, giá cả, và kế hoạch nhập khẩu vật liệu xây dựng…

Hiện tại, tình trạng thiếu vật liệu đắp nền (cát, đất) đang diễn ra ở nhiều công trình giao thông phía Nam. Theo Bộ Giao thông Vận tải, trong giai đoạn 2021-2025, cần khoảng 77 triệu m3 vật liệu đắp nền cho 21 dự án giao thông trọng điểm tại Đồng bằng sông Cửu Long và Đông Nam Bộ, trong đó có khoảng 70 triệu m3 là cát. Tuy nhiên, đến nay chỉ có khoảng 43 triệu m3 cát đã được xác định nguồn cung, và công suất khai thác hiện không đủ để đáp ứng tiến độ thi công. Còn lại khoảng 27 triệu m3 vẫn chưa xác định nguồn cung.

Trong khi đợi xem xét về nguồn cung vật liệu khác thay thế, Hiệp hội Bất động sản TPHCM đã đề xuất việc nhập khẩu cát từ Campuchia, với trữ lượng khoảng 100 triệu m3 và thời gian khai thác trong vòng một năm. Hiệp hội đã đề xuất cho TPHCM làm đầu mối thực hiện thủ tục và ký hợp đồng với một doanh nghiệp ở miền Nam để phân phối cho các dự án. Chính phủ đã yêu cầu các bộ ngành liên quan xem xét, và nếu khả thi, đây sẽ là một nguồn cung lớn cho vật liệu xây dựng.

Thành An