Kỷ nguyên tiếp theo sẽ là gì sau đại dịch? – Phần 1, “Trái đất – Pháo đài”

Thời đại mới sẽ là một “Trái Đất Pháo đài”, hay sẽ là một xã hội đã biến đổi dựa trên một hệ giá trị mới?

Virus Corona là một thử thách gay gắt về chính trị. Nó sẽ phá hủy và định hình lại các quy tắc chính tri-xã hội hiện hành.

Nghĩ lớn hơn

Dù bạn nghĩ gì về tác động lâu dài của đại dịch virus corona, bạn vẫn có thể nghĩ không đủ lớn.

Cuộc sống của chúng ta đã được định hình lại rất nhiều trong vài tuần qua, lớn đến nỗi ta khó có thể nhận thấy, ngoài một chuỗi các tin tức liên tục về đại dịch.

Chúng ta đang chuẩn bị ứng phó với cuộc suy thoái mà tất cả đều biết là đang tồn tại, và tự hỏi việc giãn cách xã hội sẽ kéo dài bao lâu, đồng thời cầu nguyện cho những người thân yêu của chúng ta sẽ sống sót.

Nhưng, giống như cách dịch bệnh Covid-19 đang lan truyền theo cấp số nhân, chúng ta cũng cần suy nghĩ về tác động lâu dài theo cấp số nhân của nó đối với nền văn hóa và xã hội của chúng ta. Một hoặc hai năm nữa, con virus này có khả năng sẽ trở thành một phần có thể kiểm soát được trong cuộc sống của chúng ta.

Các phương pháp điều trị hiệu quả có thể sẽ xuất hiện, một loại vắc-xin có thể sẽ có sẵn. Nhưng tác động của virus corona đối với nền văn minh toàn cầu mới chỉ được hé lộ. Những gián đoạn lớn mà chúng ta đã và đang trải nghiệm trong cuộc sống của mình chỉ là những dấu hiệu đầu tiên về một sự chuyển đổi mang tính lịch sử trong các quy tắc chính trị và xã hội.

Nếu dịch Covid-19 lan rộng nhưng thế giới vẫn vững vàng và phục hồi nhanh, thì tác động của dịch có thể được kìm chế và chặn đứng. Các nhà lãnh đạo sẽ tham khảo lẫn nhau; nền kinh tế tạm thời bị gián đoạn; mọi người sẽ làm việc trong một thời gian với hoàn cảnh thay đổi, và sau đó, sau cú sốc, mong muốn được trở lại bình thường.

Tuy nhiên, đó sẽ không còn là thế giới mà chúng ta đang sống. Thay vào đó, con virus này đang tiết lộ các lỗi mang tính cấu trúc của một hệ thống đã được định hình trong nhiều thập kỷ qua và đồng thời đang dần dần xấu đi. Đó là, tạo ra bất bình đẳng kinh tế, hủy hoại hệ sinh thái ở quy mô lớn và tham nhũng chính trị lan tràn là tất cả các kết quả của các hệ thống không ổn định dựa vào nhau trong trạng thái bấp bênh.

Bây giờ, khi một hệ thống mất cân bằng, các hệ thống khác sẽ sụp đổ đồng loạt, một hiện tượng được các nhà nghiên cứu gọi là “sụp đổ đồng thời”.

Những dấu hiệu đầu tiên của sự mất ổn định mang tính cấu trúc này mới chỉ bắt đầu hiện ra. Nền kinh tế toàn cầu hóa của chúng ta phụ thuộc vào hàng tồn kho theo thời gian thực để sản xuất một cách hiệu quả nhất.

Khi chuỗi cung ứng bị gián đoạn bởi việc đóng cửa các nhà máy và đóng cửa biên giới, tình trạng thiếu đồ gia dụng, thuốc men và thực phẩm sẽ bắt đầu xuất hiện, dẫn đến các đợt mua hàng đầy hoảng loạn mà sẽ chỉ làm trầm trọng thêm tình hình.

Nền kinh tế thế giới đang bước vào thời kỳ suy thoái rất nghiêm trọng, có thể vượt quá mức độ nghiêm trọng của cuộc Đại khủng hoảng 1929-1933. Hệ thống chính trị quốc tế vốn đã sẵn sàng với chủ nghĩa bài ngoại mang tên “nước Mỹ trên hết” của Tổng thống Trump và sự thất bại của Brexit, có thể sẽ được sáng tỏ thêm, khi ảnh hưởng toàn cầu của Hoa Kỳ giảm đi trong khi quyền lực của Trung Quốc tăng lên.

Trong khi đó, phương Nam toàn cầu, nơi Covid-19 mới bắt đầu cuộc chơi, có thể phải đối mặt với sự gián đoạn với quy mô lớn hơn nhiều so với phương Bắc toàn cầu vốn giàu có hơn.

Cửa sổ Overton

Vào những thời kỳ bình thường, trong số tất cả các cách thức có thể để tổ chức xã hội, luôn chỉ có một số ít ý tưởng có thể được chấp nhận trong các thảo luận chính trị chính thống, được gọi là cửa sổ Overton.

Đại dịch Covid-19 đã mở toang cửa sổ Overton. Chỉ trong vài tuần qua, chúng ta đã thấy các ý tưởng chính trị và kinh tế vốn đang được thảo luận nghiêm túc lại là những ý tưởng mà trước đây đã bị coi là không tưởng hoặc hoàn toàn không thể chấp nhận được.

Chẳng hạn, thu nhập cơ bản phổ quát, sự can thiệp của chính phủ để ngăn chặn người vô gia cư, hay sự giám sát nhà nước đối với hoạt động của công dân. Nhưng hãy nhớ, đây chỉ là khởi đầu của một quá trình sẽ mở rộng theo cấp số nhân của các ý tưởng kiểu này trong những tháng tiếp theo.

Một cuộc khủng hoảng như đại dịch virus corona sẽ có cách khuếch đại ồ ạt và thúc đẩy nhanh chóng những thay đổi đang diễn ra, những thay đổi mà vốn có thể mất hàng thập kỷ thì nay sẽ có thể xảy ra chỉ trong vài tuần.

Giống như một cái nồi nung, nó có khả năng làm tan chảy các cấu trúc chính tri-xã hội hiện đang tồn tại và định hình lại chúng ở mức có thể khiến người ta không thể nhận ra. Hình hài mới của xã hội sẽ trông như thế nào? Điều gì sẽ là trọng tâm trong cửa sổ Overton vào thời điểm nó bắt đầu thu hẹp lại?

Thế chiến II

Chúng ta đang tiến vào vùng đất chưa từng được khám phá, nhưng để có được cái cảm giác về quy mô của sự chuyển dịch mà chúng ta cần xem xét, cần nhìn lại lần cuối cùng mà thế giới trải qua một sự thay đổi tương đương: Chiến tranh thế giới thứ hai.

Thế giới trước chiến tranh thế giới thứ hai bị chi phối bởi các cường quốc thực dân châu Âu vốn đang đấu tranh để duy trì đế chế của chúng. Nền dân chủ tự do đã suy yếu dần, trong khi chủ nghĩa phát-xít và chủ nghĩa cộng sản đang lên ngôi, chiến đấu với nhau để giành quyền thống trị. Sự sụp đổ của Hội Quốc Liên dường như đã chứng minh tính bất khả thi của sự hợp tác toàn cầu giữa các quốc gia.

Trước khi nổ ra trận Trân Châu Cảng, Hoa Kỳ duy trì chính sách trung lập, và trong những năm đầu chiến tranh, nhiều người tin rằng sẽ chỉ là vấn đề thời gian trước khi Hitler và các cường quốc phe Trục xâm chiếm nước Anh và kiểm soát hoàn toàn châu Âu.

Vài năm sau, thế giới đã thay đổi đến mức hầu như không thể nhận ra. Khi Đế quốc Anh sụp đổ, địa chính trị toàn cầu bị chi phối bởi chiến tranh lạnh, chia thế giới thành hai khối chính trị dưới sự đe dọa liên tục của ngày tận thế bởi chiến tranh hạt nhân.

Một châu Âu dân chủ xã hội đã thành lập liên minh kinh tế mà trước đây không ai có thể tưởng tượng được. Trong khi đó, Mỹ và các đồng minh đã thiết lập một hệ thống thương mại toàn cầu hóa, với các tổ chức như Quỹ Tiền tệ quốc tế và Ngân hàng Thế giới, đặt ra các điều kiện về cách mà “thế giới phát triển” có thể tham gia.

Giai đoạn này là nền tảng “Cuộc tăng tốc vĩ đại”: sự gia tăng lớn nhất, nhanh nhất và bao quát nhất của các hoạt động của con người suốt chiều dài lịch sử của mình, bao gồm sự bùng nổ dân số, thương mại, di chuyển, sản xuất và tiêu thụ ở quy mô toàn cầu.

Nếu những thay đổi mà chúng ta sắp trải qua có quy mô tương tự như vậy, thì làm thế nào một nhà sử học trong tương lai có thể tóm tắt thế giới tiền-corona vốn sắp sửa biến mất?

Kỷ nguyên tân tự do

Có thể gọi kỷ nguyên của chúng ta là kỷ nguyên tân tự do. Cho đến những năm 1970, thế giới sau chiến tranh ở phương Tây được định hình bởi sự cân bằng không dễ dàng gì giữa chính phủ và khối doanh nghiệp tư nhân.

Tuy nhiên, sau cú sốc dầu mỏ và tình trạng suy thoái do lạm phát và thất nghiệp tăng mạnh trong giai đoạn đó – vốn là một sự gián đoạn lớn nhất sau chiến tranh thế giới thứ hai, thì một hệ tư tưởng mới của chủ nghĩa tân cổ điển thị trường tự do chiếm vị trí trung tâm trong cửa sổ Overton.

Hệ thống giá trị của chủ nghĩa tân cổ điển, vốn đã trở thành thành lũy kiên cố trong diễn ngôn chính thống toàn cầu, cho rằng con người theo đuổi chủ nghĩa cá nhân, rất ích kỷ, đầy tính toán. Vì điều này, nên chủ nghĩa tư bản thị trường tự do không bị hạn chế sẽ tạo ra một cơ cấu tổ chức tốt nhất cho mọi nỗ lực của con người.

Thông qua sự kiểm soát của chính phủ, tài chính, kinh doanh và truyền thông, các tín đồ mới đã thành công trong việc biến thế giới thành một hệ thống dựa trên thị trường toàn cầu hóa, nới lỏng các biện pháp kiểm soát, làm suy yếu mạng lưới an sinh xã hội, giảm thuế và gần như phá hủy sức mạnh của các tổ chức bảo vệ người lao động.

Chiến thắng của chủ nghĩa tân tự do đã dẫn đến sự bất bình đẳng lớn nhất trong lịch sử loài người, trong đó (dựa trên số liệu thống kê gần đây nhất), hai mươi sáu người giàu nhất thế giới có lượng tài sản bằng tổng tài sản của một nửa dân số toàn thế giới.

Chủ nghĩa tân tự do đã cho phép các tập đoàn đa quốc gia lớn nhất thiết lập sự kìm hãm đối với các hình thức tổ chức khác, với kết quả là, trong số một trăm thực thể kinh tế lớn nhất thế giới, có tới sáu mươi chín thực thể là các tập đoàn.

Việc theo đuổi lợi nhuận không ngừng và đưa mục tiêu tăng trưởng kinh tế lên trên hết đã đẩy nền văn minh của loài người vào một quỹ đạo thật kinh hoàng.

Khủng hoảng khí hậu không thể kiểm soát là mối nguy hiểm rõ ràng nhất. Các chính sách hiện tại của thế giới sẽ khiến trái đất tăng thêm hơn 3°C vào cuối thế kỷ này, và các nhà khí hậu học đưa ra những cảnh báo đầy nghiêm trọng rằng hệ quả của sự gia tăng nhiệt độ này có thể khiến mọi thứ trở nên tồi tệ hơn cả những dự báo tồi tệ nhất, có nguy cơ đe dọa đến sự tồn vong của nền văn minh của chúng ta.

Nhưng ngay cả khi cuộc khủng hoảng khí hậu được kiểm soát bằng cách nào đó, sự tăng trưởng kinh tế liên tục trong những thập kỷ tương lai sẽ khiến chúng ta phải đối mặt với hàng loạt các mối đe dọa vốn đang dần hiện hữu.

Hiện tại, nền văn minh của chúng ta đang hoạt động quá mức 40% so với khả năng bền vững của nó. Chúng ta nhanh chóng làm cạn kiệt các khu rừng, làm tuyệt chủng các loài động vật, côn trùng, cá, hủy hoại các nguồn nước ngọt, thậm chí tàn phá cả lớp đất mặt vốn đang được canh tác.

Chúng ta đã vượt qua ba trong số chín ranh giới xác định không gian hoạt động an toàn của con người. GDP toàn cầu, dự kiến sẽ tăng gấp đôi vào giữa thế kỷ này, sẽ kèm theo những hậu quả mang tính tàn phá và không thể đảo ngược.

Vào năm 2017, hơn 15.000 nhà khoa học từ 184 quốc gia đã đưa ra một cảnh báo đáng ngại cho nhân loại rằng thời gian để ứng phó sắp hết. Họ khẳng định: “Sẽ là quá muộn để chuyển hướng khỏi quỹ đạo của sự sụp đổ toàn hành tinh của chúng ta”.

Lời khẳng định này được Ủy ban Liên Chính phủ về biến đổi khí hậu nhắc lại, rằng chúng ta cần “những thay đổi nhanh chóng, sâu rộng và chưa từng có trong mọi khía cạnh của xã hội” để tránh thảm họa.

Tuy nhiên, trong nỗ lực thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, những cảnh báo này cho đến nay vẫn chưa được thực hiện. Liệu tác động của virus corona có thể làm thay đổi hiện trạng này hay không?

“Trái đất – Pháo đài”

Có một rủi ro nghiêm trọng, thay vì chuyển hướng từ quỹ đạo mang tính hủy diệt của chúng ta, thế giới hậu Covid-19 sẽ là một nơi mà các thế lực hiện hữu tiếp tục thúc đẩy cuộc đua đến địa ngục, đẩy nhanh tiến trình đi đến thảm họa toàn cầu.

Trung Quốc đã nới lỏng luật môi trường để thúc đẩy sản xuất khi nước này cố gắng phục hồi sau đợt bùng phát virus corona ban đầu. Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ đã tận dụng ngay cuộc khủng hoảng để đình chỉ việc thực thi các điều luật của chính mình, cho phép các công ty gây ô nhiễm nhiều như họ muốn cho tới ngưỡng chỉ ra được mối quan hệ giữa những hoạt động gây ô nhiễm này với đại dịch Covid-19.

Ở quy mô lớn hơn, các nhà chính trị vốn luôn đói khát quyền lực trên khắp thế giới đang tận dụng ngay chính cuộc khủng hoảng này để kìm hãm quyền tự do cá nhân và đưa đất nước của họ nhanh chóng tiến tới chủ nghĩa độc tài.

Nhà lãnh đạo Hungary, Viktor Orban, đã chính thức bóp chết nền dân chủ của đất nước ông vào hôm thứ hai (30/3) vừa rồi, khi thông qua dự luật cho phép ông cai trị bằng sắc lệnh, với án tù 5 năm cho những người mà ông xác định là đang truyền bá thông tin sai lệch.

Thủ tướng Cộng hòa Israel Netanyahu đã đóng cửa các tòa án của đất nước của mình để có thể tránh phiên tòa xét xử tham nhũng của chính ông ta.

Tại Hoa Kỳ, Bộ Tư pháp đã đệ trình yêu cầu cho phép đình chỉ các thủ tục tố tụng tại tòa án trong trường hợp khẩn cấp, và có nhiều người lo ngại rằng Trump sẽ lợi dụng tình trạng hỗn loạn để tuyên bố tình trạng thiết quân luật và cố gắng dàn xếp cho cuộc bầu cử vào tháng 11 tới.

Ngay cả những quốc gia vốn luôn tìm cách tránh sự cai trị độc tài, thì sự gia tăng giám sát dựa trên công nghệ cao đang diễn ra trên khắp thế giới đang nhanh chóng làm suy yếu quyền riêng tư bất khả xâm phạm trước đây của công dân.

Israel đã thông qua một quyết định khẩn cấp để đi theo sự dẫn dắt của Trung Quốc. Đài Loan và Hàn Quốc trong việc sử dụng các thông tin định vị trên điện thoại thông minh của công dân để theo dõi các liên hệ của những người có kết quả dương tính với virus corona.

Các nhà mạng điện thoại di động châu Âu đang chia sẻ dữ liệu người dùng (vốn đã từng được bảo mật) với các cơ quan chính phủ. Như Yuval Harari đã chỉ ra, trong thế giới hậu Covid, những biện pháp khẩn cấp ngắn hạn này có thể trở nên mang tính hiển nhiên.

Nếu những xu hướng này và các xu hướng đang định hình khác tiếp tục không được kiểm soát, chúng ta có thể nhanh chóng đi đến một kịch bản nghiệt ngã về cái gọi là “Trái Đất-Pháo đài”, với các khối quyền lực cố thủ nhằm loại bỏ tự do và các quyền hiến định vốn đã hình thành nền tảng cho thế giới hậu đại chiến.

Chúng ta có thể thấy các nhà nước hùng mạnh giám sát các nền kinh tế, mà các nền kinh tế này sẽ tiếp tục bị chi phối triệt để hơn nữa bởi một số công ty khổng lồ (như Amazon, Facebook), để các công ty này có thể kiếm tiền từ cuộc khủng hoảng nhằm làm giàu cho các cổ đông của họ.

Khoảng cách giữa “người có” và “kẻ không” thậm chí còn trở nên nghiêm trọng hơn, đặc biệt là khi các phương pháp điều trị virus corona được thương mại hóa nhưng lại có giá thành cao hơn khả năng chi trả của đa số bệnh nhân.

Các quốc gia ở phía Nam toàn cầu, vốn đã phải đối mặt với viễn cảnh mang tính thảm họa do biến đổi khí hậu, có thể phải đối mặt với sự sụp đổ nếu virus corona lan tràn trong dân cư của họ, khi mà cùng lúc đó, một cuộc khủng hoảng toàn cầu khiến họ phải bỏ tiền để duy trì cơ sở hạ tầng ở mức tối thiểu.

Biên giới có thể trở thành khu vực quân sự, bóp nghẹt quyền tự do di cư và tự do di chuyển. Sự ngờ vực và nỗi sợ hãi, vốn đã thể hiện bộ mặt xấu xí của chúng trong các vụ cách ly đầy hoảng loạn đối với các bác sĩ ở Ấn Độ, hay việc mua súng tăng mạnh lên mức kỷ lục ở Mỹ, có thể trở thành một chứng bệnh mang tính địa phương.

Nguyễn Trung Kiên/VNN