Kinh tế tuần hoàn: Nền tảng của sự phát triển bền vững hậu Covid-19

Hiện không chỉ Chính phủ, doanh nghiệp Việt Nam mà toàn thế giới, sau những tác động nghiêm trọng của đại dịch Covid-19, đã và đang đình hình lại con đường phát triển của mình. Chiến lược phát triển bền vững, thực hiện mô hình kinh tế tuần hoàn là một biện pháp vẹn toàn và hữu hiệu nhất giúp ngăn ngừa sự lây lan của đại dịch cũng như phục hồi nền kinh tế một cách bền vững, tránh những tác động xấu đến môi trường và khí hậu.

Vai trò của kinh tế tuần hoàn trong nền kinh tế

Cách đây nửa năm, trong bài phát biểu tại Hội nghị P4G, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã nhấn nhấn mạnh, kinh tế tuần hoàn cần được triển khai quyết liệt ở cấp độ quốc gia, khu vực và toàn cầu. Và mới đây, tại phiên họp cấp cao Diễn đàn doanh nghiệp Việt Nam (VBF), Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính một lần nữa khẳng định, năm 2022 là thời điểm thử thách bản lĩnh, sự sáng tạo và năng lực thích ứng của cả Chính phủ và doanh nghiệp để cùng vượt qua khó khăn trên tinh thần “đồng cam cộng khổ”, “lợi ích hài hòa, rủi ro chia sẻ”. Trước mắt thực hiện có hiệu quả Chương trình phục hồi và phát triển kinh tế – xã hội, gắn với Chương trình tổng thể phòng chống dịch Covid-19. Tiếp tục phát triển kinh tế tuần hoàn.

Những nhấn mạnh liên tiếp trên của người đứng đầu Chính phủ cho thấy vai trò, tầm quan trọng của kinh tế tuần hoàn đối với việc thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững trong đảm bảo tăng trưởng kinh tế – xã hội và ứng phó với biến đổi khí hậu trong dài hạn. So với mô hình kinh tế tuyến tính truyền thống, việc chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn là một cơ hội lớn để phát triển nhanh và bền vững, không chỉ đạt mục tiêu kinh tế, xã hội, môi trường mà còn giúp ứng phó với biến đổi khí hậu. Việc chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn giúp đáp ứng các mục tiêu của Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững. Ngoài ra, phát triển kinh tế tuần hoàn giúp Việt Nam tận dụng được nguồn nguyên vật liệu đã qua sử dụng thay vì tiêu tốn chi phí xử lý và giảm rủi ro về khủng hoảng thừa sản phẩm, khan hiếm tài nguyên đồng thời tạo ra cơ hội việc làm và đầu tư mới, giảm chi phí sản xuất, tăng chuỗi cung… Đồng thời, giúp Việt Nam tránh lệ thuộc vào nền kinh tế bên ngoài, nhất là về nguyên liệu và nhiên liệu phục vụ sản xuất.

Hiện nay, Việt Nam đứng thứ 4 thế giới về rác thải nhựa, với 1,83 triệu tấn/năm; khối lượng chất thải rắn sinh hoạt phát sinh khoảng hơn 61.000 tấn/ngày, trong đó có tới 71% tổng lượng chất thải (tương đương 43 nghìn tấn/ngày) được xử lý bằng phương pháp chôn lấp. Nhiều tài nguyên hiện đang suy giảm nghiêm trọng, tiêu biểu là than đá, từ năm 2015, Việt Nam đã phải nhập khẩu than đá. Dự báo tới năm 2030, Việt Nam có thể phải nhập khẩu tới 100 triệu tấn than mỗi năm. Điều này cho thấy, xu hướng phát triển kinh tế tuần hoàn cần được khuyến khích đẩy mạnh ở Việt Nam.

Đặc biệt, trong bối cảnh đại dịch Covid-19 bùng phát làm đứt gãy các chuỗi cung ứng toàn cầu, thì mô hình kinh tế tuần hoàn là biện pháp vẹn toàn và hữu hiệu nhất giúp ngăn ngừa sự lây lan của đại dịch cũng như phục hồi nền kinh tế một cách bền vững sau đại dịch. Theo Resources, Conservation and Recycling – tạp chí hàng đầu về môi trường trên thế giới cho biết: Áp dụng kinh tế tuần hoàn là một trong những giải pháp góp phần giải quyết vấn đề chuỗi giá trị toàn cầu, nâng cao khả năng hồi phục sức khỏe và chiến lược y tế đối với dịch bệnh, như Covid-19.

Thực tiễn phát triển kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam

Thực tiễn cho thấy, ở Việt Nam, một số mô hình kinh tế tuần hoàn đã được ứng dụng trong sản xuất kinh doanh. Cụ thể: Trong nông nghiệp, việc sử dụng các mô hình kinh tế tuần hoàn, tận dụng phế phẩm, phụ phẩm nông nghiệp khá phổ biến. Điển hình là mô hình vườn – ao – chuồng hay vườn – rừng – ao – chuồng đã được áp dụng từ những năm 1970 – 1980 sau đó phát triển phổ biến với nhiều vật nuôi, cây trồng khác nhau, kết hợp trồng trọt, chăn nuôi theo chuỗi thức ăn và xử lý chất thải bằng Biogas.

Trong công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, mô hình kinh tế tuần hoàn cũng được ứng dụng ở nhiều lĩnh vực, nhiều doanh nghiệp, như: Trong lĩnh vực phát triển năng lượng tái tạo, nhiều doanh nghiệp đã đầu tư vào phát triển năng lượng điện mặt trời và năng lượng điện gió. Năng lượng điện gió cũng rất có tiềm năng phát triển khi có hơn 8% diện tích được xếp hạng có tiềm năng gió tốt, có thể tạo ra 110GW điện, tập trung chủ yếu ở duyên hải miền Trung, miền Nam và Tây Nguyên. Mô hình tận dụng phế phẩm, phụ phẩm trong sản xuất được áp dụng ở nhiều doanh nghiệp như phế phẩm ngành sản xuất mía đường để làm rượu, phát điện; tro xỉ nhà máy nhiệt điện làm vật liệu xây dựng… Mô hình các khu công nghiệp sinh thái mới ra đời gần đây ở một số địa phương như Hải Phòng, Ninh Bình, Cần Thơ, Đà Nẵng. Bên cạnh đó, nhiều làng nghề Việt Nam đã thực hiện tái chế phế liệu, rác thải sinh hoạt và công nghiệp trong nhiều năm như tái chế thép từ phế liệu, tái chế giấy vụn, tái chế đồ nhựa… vừa tạo ra sinh kế cho người dân, vừa góp phần giải quyết rác thải.

Trong lĩnh vực thương mại, xuất hiện giảm thiểu chất thải nhựa, túi nilon thay thế sản phẩm dễ phân hủy và sử dụng nhiều lần.

Trong lĩnh vực du lịch, khách sạn, nhà hàng, việc thu gom chất thải thức ăn dư thừa để bán lại cho cơ sở chăn nuôi hoặc chế biến phân bón hữu cơ có thể được xem tiếp cận kinh tế tuần hoàn.

Nhìn nhận các hoạt động kinh tế thuộc ba nhóm ngành gần với kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ, du lịch cho thấy. Chúng ta mới dừng lại ở tái sử dụng, tái chế chất thải và một số loại chất thải lĩnh vực này là đầu vào của hoạt động kinh tế khác, kết quả mang lại chủ yếu lợi ích về tài chính cho cơ sở sản xuất và tiêu dùng. Chưa tính tới lợi ích kinh tế tổng thể nên chính hoạt động của tái sử dụng, tái chế chất thải là nguyên nhân gây ra ô nhiễm và suy thoái môi trường.

Cơ hội và thách thức đặt ra với phát triển kinh tế tuần hoàn

Với nỗ lực để phát triển bền vững, Việt Nam có nhiều cơ hội để phát triển kinh tế tuần hoàn: Áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn, Việt Nam có thuận lợi trong việc học tập kinh nghiệm thực tiễn về phát triển mô hình kinh tế của các quốc gia phát triển trên thế giới, tận dụng các cơ hội hợp tác về tiếp nhận chuyển giao các công nghệ về thiết kế, chế tạo, công nghệ thông tin hiện đại. Thực tế hiện nay, Việt Nam đã có một số mô hình tiếp cận kinh tế tuần hoàn như mô hình thu gom tái chế sắt vụn, các mô hình sản xuất sạch hơn trong sản xuất công nghiệp quy mô vừa, nhỏ và siêu nhỏ.

Cùng với đó, Nhà nước đã ban hành nhiều chủ trương chính sách về chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng bền vững; tăng cường quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường. Việt Nam đang trong quá trình hoàn thiện thể chế kinh tế nhằm mục tiêu phát triển nền kinh tế nhanh và bền vững. Bên cạnh đó, các chính sách khuyến khích và tạo cơ chế cho kinh tế tư nhân phát triển trong bối cảnh thị trường cạnh tranh sẽ có nhiều cơ hội cho đầu tư của khu vực tư nhân vào thực hiện phát triển kinh tế tuần hoàn trong thời gian tới.

Ngoài ra, trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0 đang diễn ra mạnh mẽ, tác động đến mọi lĩnh vực đời sống xã hội, việc nghiên cứu đẩy mạnh đổi mới công nghệ sẽ là cơ hội lớn để thực hiện phát triển kinh tế tuần hoàn, mang lại hiệu quả tăng trưởng cao hơn so với cách thức tăng trưởng trước đây. Đây là động lực và là cơ hội lớn để Việt Nam đẩy nhanh phát triển nền kinh tế tuần hoàn.

Bên cạnh những cơ hội thì việc chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn cũng đặt ra không ít thách thức đối Việt Nam như: Việt Nam vẫn còn thiếu các cơ chế chính sách thúc đẩy kinh tế tuần hoàn như: quy định trách nhiệm của doanh nghiệp về thu hồi, phục hồi tài nguyên từ các sản phẩm đã qua sử dụng; các công cụ, chính sách kinh tế như thuế tài nguyên, phí bảo vệ môi trường; thiếu các doanh nghiệp đủ năng lực về công nghệ về tái chế, tái sử dụng các sản phẩm đã qua sử dụng; khó thay đổi ngay thói quen sản xuất và tiêu dùng của toàn xã hội hiện nay đối với nhiều sản phẩm dễ sử dụng như túi nilon, sản phẩm nhựa dùng một lần sang chỉ sử dụng những vật liệu, sản phẩm có thể tái chế, tái sử dụng hoàn toàn; các doanh nghiệp Việt Nam có quy mô vừa và nhỏ khó khăn trong việc đầu tư đổi mới công nghệ.

Giải pháp thúc đẩy phát triển kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam

Đại dịch Covid-19 diễn biến phức tạp, đã tác động đến mọi mặt của đời sống kinh tế – xã hội toàn cầu, thay đổi nhận thức của người dân trên toàn thế giới, càng làm sâu sắc thêm yêu cầu về thay đổi mô hình tăng trưởng hướng đến phát triển bền vững. Trong bối cảnh đó, Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng nêu rõ: “phát triển kinh tế xanh, ít chất thải, giảm nhẹ phát thải khí nhà kính, cácbon thấp; khuyến khích phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn để sử dụng tổng hợp và hiệu quả đầu ra của quá trình sản xuất”. Như vậy, Việt Nam không chỉ phải giải bài toán phát triển nhanh, chống tụt hậu xa về kinh tế, mà còn phải nỗ lực phát triển kinh tế sao cho hạn chế tối đa rác thải, chống ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu một cách tốt nhất. Để đạt được mục tiêu đó cần thực hiện một số giải pháp sau:

Thứ nhất, cần phải có một hành lang pháp lý rõ ràng cho hình thành, phát triển các mô hình kinh tế tuần hoàn, từ chủ trương của Đảng đến pháp luật của Nhà nước. Kinh nghiệm các nước đã và đang thực hiện kinh tế tuần hoàn đều có luật và quy định pháp lý rõ ràng.

Thứ hai, xây dựng lộ trình để thực hiện kinh tế tuần hoàn từ vi mô đến vĩ mô, trong đó, doanh nghiệp là động lực trung tâm. Lộ trình kinh tế tuần hoàn cũng cần gắn với các cơ chế tài chính để thực hiện các mục tiêu đặt ra. Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá, bao gồm các khung tiêu chí và các tiêu chí mềm, đồng thời từng bước hình thành hệ thống cơ sở dữ liệu về kinh tế tuần hoàn để phục vụ quản lý và điều chỉnh việc thực hiện kinh tế tuần hoàn thống nhất trong cả nước

Thứ ba, thay đổi thói quen tiêu dùng, thực hiện lối sống bền vững thông qua chiến lược tuyên truyền – truyền thông về kinh tế tuần hoàn nhằm nâng cao nhận thức của các nhà sản xuất và công chúng về trách nhiệm đối với các sản phẩm trong suốt vòng đời của chúng; thúc đẩy tiêu thụ các sản phẩm được sản xuất, cung ứng từ các hoạt động sản xuất, kinh doanh đáp ứng tiêu chí của mô hình kinh tế tuần hoàn; thúc đẩy tiêu dùng trung gian đối với thị trường nguyên liệu thứ cấp; thúc đẩy các mô hình kinh tế chia sẻ…

Bốn là, khuyến khích sản xuất các sản phẩm, cung ứng từ các hoạt động sản xuất, kinh doanh đáp ứng tiêu chí của mô hình kinh tế tuần hoàn. Thực hiện kinh tế tuần hoàn cần gắn liền với phát triển công nghệ, kinh tế số và Cách mạng công nghiệp 4.0.

Năm là, điều chỉnh các chính sách kinh tế, tài chính theo hướng khuyến khích và thúc đẩy sự hình thành, phát triển của nền kinh tế tuần hoàn, tạo điều kiện thuận lợi, đảm bảo lợi ích kinh tế vượt trội cho các doanh nghiệp; chuyển đổi dần các quá trình sản xuất một chiều truyền thống sang hoạt động theo cơ chế của nền sản xuất tuần hoàn, nhất là phát triển các ngành tái chế phế liệu và vật liệu cũ, khuyến khích người tiêu dùng sử dụng các sản phẩm, dịch vụ mới, đặc trưng cho nền kinh tế tuần hoàn.

Diệu Hương